Kijken naar beelden

Kijken. Je moet het willen zien.

Door Mark Luyten

(Met dank aan de gewaardeerde bijdrage van Reinhold Podevijn.)

Dagelijks bekijken we honderden beelden. Een beeld is de ultieme samenvatting van een situatie. Van een wielerwedstrijd die ’s morgens begint en in de late namiddag eindigt, waaraan 80 renners deelnemen en waar tienduizenden langs de weg staan te wachten en te supporteren, maken we een uitsnede van 1/125ste van een seconde om die koers te vertellen. In dat ene beeld willen we dan dat ganse verhaal kwijt.
De meeste van deze beelden verdwijnen in de achtergrond en af en toe overleeft zo een beeld de tand des tijd. Het wordt een iconisch beeld. Het maakt deel uit van het collectieve geheugen. En de fotograaf wacht eeuwige roem. Het gebeurt echter zelden dat een beeld blijft opvallen. Andere beelden vragen onze aandacht en worden voorgrond. Al deze beelden hebben met elkaar gemeen dat ze gezien werden, bekeken én beoordeeld, gewaardeerd of bekritiseerd.
Of we het nu willen of niet, we krijgen ontzettend veel beelden te zien. Maar naar hoeveel beelden “kijken” we echt. Hoeveel van deze beelden geven we de aandacht die ze verdienen. En hoe doe je dat? Kijken naar beelden. Bestaat daar een methode voor, zijn er criteria waarop we ons kunnen baseren? En willen we gewoon kijken of willen we ook een oordeel uitspreken?
Kijken is een gefaseerd proces. Eerst moeten we een beeld “voorgrond” laten worden. Het kan zijn dat we er zelf naar op zoek gaan of dat iemand het onder onze aandacht brengt. Alle andere beelden verdwijnen naar de achtergrond en blijven daar beschikbaar (als referentie of voor straks). We interpreteren het beeld verder, ontwikkelen er gedachten over, vragen ons er iets over af. In deze fase beslissen we of we verder willen met dit beeld of niet. Iedereen kijkt vanuit een eigen referentiekader. Is het mooi of lelijk, is het interessant, spreekt het aan, bevat het een boodschap, is het kitsch of niet, kunst of niet, wie maakte het… enzoverder. Allerlei criteria die maken dat het beeld onze aandacht krijgt of niet.
Als het voorgrond blijft wordt het kijken doelgerichter. We zijn de fase van de eerste indruk voorbij en nu wordt het serieus (sic). We analyseren het beeld verder, brengen het in verband met andere beelden. Iconisch of niet, beelden uit de achtergrond. Dit referentieel kijken is eigenlijk oneerlijk. De andere beelden worden maatstaf en we installeren zo een oneerlijke concurrentie. Als we echt willen kijken laten we het beeld ten volle inwerken. We doen er ons ding mee, schrijven er een stuk over, praten erover, bevragen de fotograaf, kopen het of gooien er rotte eieren naar. Kijken heeft consequenties, zoveel is zeker. Je kan niet “niet” reageren. Kijken is en wordt actie. Ook hier functioneert iedereen vanuit een eigen referentiekader. Sommigen kijken vanuit een technische hoek naar beelden, anderen gaan naar de inhoudelijke aspecten van een beeld. Sommigen zijn onverbiddelijk en anderen zeer ruimdenkend.
Wie veel naar beelden kijkt, ontwikkelt een “kijkstijl”. Een eigen manier van kijken met een bepaalde motivatie (doel), met een bepaalde mate van aandacht (thema) in een bepaalde sociale context (omstandigheden). Een kijkstijl levert een specifieke beleving, ervaring en bevrediging. Waarschijnlijk bestaat de ultieme manier van kijken niet. Verschillende variaties zullen naast elkaar bestaan, elk met hun eigen accenten.

1. De informatieve kijker:
Kijkt vooral om op de hoogte te blijven van wat er leeft in de fotografiewereld. Kijken is leren. Hij is geïnteresseerd in wat daar leeft, welke evolutie vastgesteld kan worden. De behoefte aan informatie overstijgt het kijken naar het beeld. De informatieve kijker is geïnteresseerd in materiaal (camera, objectieven, drager), techniek en nabewerking. Nieuwsgierigheid en leren zijn belangrijke motieven. Hij kijkt vooral graag naar beelden. Het beoordelen ervan laat hij graag aan zich voorbijgaan. Wat niet wil zeggen dat hij geen mening of voorkeur zou hebben.

2. De technische kijker:
Kijkt vooral naar de technische aspecten van de foto. Fotografie is een heel technische aangelegenheid waar heel veel wetenschap mee gemoeid is. Dat boeit uitermate en een goede foto is een foto waar al deze elementen mooi passend in een beeld voor harmonie zorgen. Het inhoudelijke aspect geraakt wat op de achtergrond. Het beeld technisch doorgronden is een belangrijk motief om te kijken. Een foto wordt goed bevonden omdat het technisch een perfecte foto is.

3. De oppervlakkige kijker:
Komt vaak niet verder dan “Ik vind het mooi” of “ik vind het niet mooi”. Toch om wat meer tekst en uitleg gevraagd is “Ik weet het niet” het vaakst gehoorde antwoord. Veel verder dan het uitdrukken van een algemene opvatting of waardering geraken we niet. Dit kan geïnspireerd worden door de angst iets verkeerd te zeggen, de overtuiging dat men niets zinvol te vertellen heeft of gewoon door het feit dat men als introvert persoon helemaal niet mededeelzaam is. De oppervlakkige kijker ziet wel de foto maar kijkt er niet echt naar. Het beeld wordt heel even voorgrond maar verdwijnt snel naar de achtergrond. En dan is daar niet zoveel over te vertellen. De anders aandachtige kijker verliest zijn aandacht als het beeld qua thema of qua techniciteit niet aan de verwachtingen beantwoordt. Andere beelden worden dan weer wel aandachtig bekeken.

4. De inhoudelijke kijker:
Gaat naar de inhoud van het beeld. Wil het verhaal achter de foto reconstrueren. Dat is het belangrijkste. Wordt het verhaal op een juiste manier gebracht? Wat is het motief van de fotograaf, wat wil hij bereiken? De maatschappelijke relevantie van een foto is minstens even belangrijk als zijn technische kwaliteiten. Actiefotografie, straatfotografie, documentaire fotografie, geëngageerde fotografie zijn belangrijk. Het beeld wordt geplaats in zijn cultuurfilosofische en artistieke context en in verband gebracht met het werk van anderen.
Deze vorm van kijken benadert het dichtst het “exploratief kijken” waarbij een beeld geanalyseerd wordt, de betekenis ervan doorgrond wordt. Wie exploratief kijkt wil de motieven van de maker achterhalen, wil het beeld beleven door “erin” te gaan. Dit vraagt tijd en het herhaaldelijk bekijken van het beeld.

5. De sociale kijker:
Voor deze kijker is het sociaal contact met anderen over fotografie cruciaal. Praten over fotografie is een dialogisch gebeuren. Het delen van ideeën, de controverse tussen verschillende meningen zijn de tools. Sociaal contact is belangrijk. Samen met anderen opvattingen en ervaringen uitwisselen staat voorop. Hun commentaren zijn dikwijls te vergelijken met die van de positivistische kijker. Op allerlei fora delen ze likes uit alsof hun leven er van afhangt.
Ze houden zich echter vaak in en leveren niet de commentaar die zou kunnen. Ze vinden uiteindelijk het sociale contact belangrijker en hebben er veel voor over om dat niet in het gedrang te brengen. Het uitdelen van “views”, “likes” en “faves” al dan niet vergezeld van een leger smileys, gebeurt met de verwachting dat deze dienst later ook likes zal opleveren voor het eigen werk. Een vorm van digitale prostitutie dus.

6. De positivistische kijker:
Gaat op zoek naar de eigenschappen en kwaliteiten van een beeld en zet die in de verf. Er is een algemene welwillendheid jegens de maker en het beeld op zich. Fanatisme is hem vreemd. Hij wordt eerder gekenmerkt door een relativerende tolerantie. Niet dat alles goed is. Toch zal men à la limite steeds de inspanning waarderen. Wat er mis is met je beeld kom je hier niet te weten.
Een variant op deze groep zijn de welwillende familieleden, ooms en tantes die ons de beste fotograaf van West-Europa en omstreken vinden. Ze “sugar coaten” het werk, ondanks alles. Wanneer dit in een fotoclub gebeurt zijn we ver van huis en gaat het bespreken van foto’s voorbij aan de initiële bedoeling ervan, namelijk “leren om betere foto’s te maken”.

7. De negativistische kijker:
Verzamelt zo veel mogelijk kritiek. De nadruk ligt vooral op het detecteren van de manco’s in het beeld. Die worden uitgebreid besproken. Oordelen en vooral veroordelen staan centraal. Gebeurt dit vanuit een vakkundige beoordeling van het beeld dan is de fotograaf bij de gelukkigen. Hij krijgt door middel van de kritiek te horen waar het beeld fout zit en mogelijks ook een pak tips om verbeteringen aan te brengen. Maar al te vaak wordt het natrappen, is het kwetsend en beledigend. De kritiek zegt dan meer over de leverancier ervan en veel minder over het werk.

8. De betweterige kijker:
Vertrekt vanuit het eigen grote gelijk en verdedigt dit met hand en tand. Ook al denkt iedereen anders. Ze zweren bij enkele regels en zullen de toepassing daarvan fanatiek beoordelen. De regel van derden, scherpte/onscherpte in beelden… het zijn maar enkele dada’s. Een variant op deze kijker is de fotograaf die zijn eigen werk door dik en dun en tegen beter weten in blijft verdedigen en alle kritiek blijft weerleggen. “Het was mijn bedoeling”, “Artistieke vrijheid…”, “Ik maak de foto’s die ik wil maken” “Ik heb lak aan regels” … zijn vaak terugkerende uitspraken.

9. De vergelijkende kijker:
Heeft vaak een encyclopedische kennis over fotografische stijlen en fotografen en etaleert dit graag en veelvuldig. Het bekeken beeld wordt “geplaatst” tegenover deze achtergrond. Pas dan is deze kijker tevreden. Je foto doet deze kijker denken aan Cartier Bresson, aan Winogrand, aan Mark Lebegge of Reinhold Podevijn. Om vervolgens haarfijn uit de doeken te doen waarom de vergelijking toch niet helemaal klopt. Kritiek uitspreken kan hier vooral bedoeld zijn om het eigen weten te etaleren (dat is ook zo bij de betweterige kijker). Hier wordt ook gedacht in geconditioneerde stereotypen. “Ik kan dit beeld niet plaatsen” is een eufemisme voor “deleten die handel”. Maar we zijn beleefd gebleven nietwaar.

10. De artistieke kijker:
Fotografie is een kunstvorm en een beeld is daar de manifestatie van. Kijken naar beelden is in eerste instantie kijken naar kunst. Het is een variatie op het exploratieve kijken. Maar dan met een specifiek invalshoek: het artistieke. Hier speelt soms een fundamentalistische afwijzing van technische aspecten, van het métier dat fotografie toch ook is. Het conceptuele aspect is hier van belang, het doorgronden van de bedoeling van de maker, het linken van het werk aan een idee of een stroming. De artistieke kijker is echter ook een kind van zijn tijd en spreekt de taal van het moment. Iets goed vinden omdat dat “men” dit nu “hot” vindt, omdat het mainstream is of net niet, doet afbreuk aan de eigen authentieke appreciatie van een foto.

11. De expert kijker:
De (semi-)professionele fotobeoordelaar. Iemand met naam en faam aan wiens mening waarde wordt gehecht. Ze worden gevraagd om portfolio’s of inzendingen aan wedstrijden te beoordelen. Sommigen schrijven foto-recensies aan de lopende band. En daar is niets op tegen. Zolang elke foto de nodige kijkervaring krijgt en er objectief kan geoordeeld worden. Het feit dat de commentaar door een “expert” geleverd wordt, is geen garantie voor kwaliteit, wel dat deze kijker zijn kunde en kennis inzet om een degelijke kritiek te formuleren. En dan maakt het niet uit of het over Jimmy Kets gaat, de door het CvB aangestelde “experten”, lesgevers aan academies zoals Gent, Antwerpen en Amsterdam of tal van zelfverklaarde kunstkenners die hun diensten aanbieden op het net.

12. De geïndoctrineerde kijker:
Kijkt pas naar een beeld als de (semi-)professionele fotobeoordelaar zijn oordeel heeft geveld, en zal dan mee zonder gefundeerde reden deze mening delen. Deze kijker bewijst vooral lippendienst aan andere kijkers door hun mening kritiekloos over te nemen.

13. De eclectische kijker:
Combineert twee of meer van de voorgaande kijkstijlen.

Allemaal verschillende manier om naar foto’s te kijken. Misschien heb je jezelf als lezer in één of meer van deze kijkstijlen herkend. Of misschien heb je een eigen persoonlijke kijkstijl ontwikkeld. Maar beantwoordt jouw kijkstijl aan het “basisrecept” voor fotobespreking zoals dat door Hans Brongers en Simon Ophof beschreven wordt in hun boek “Over foto’s gesproken, een inleiding”. Dat recept bestaat uit 4 pijlers.

1. Beschrijven: breng onder woorden wat je ziet, wat er staat afgebeeld op de foto.

2. Analyseren: welke beeldelementen zijn bepalend voor de foto?

3. Interpreteren: waar gaat de foto over, welke inhoud is er, welke boodschap, of bedoeling. Welke betekenis kan er gegeven worden aan het beeld. Met welk ander werk kan het vergeleken worden…

4. Waarderen: het geven van een oordeel over deze foto. Zowel de sterke kanten als de zwakkere kanten worden genoemd. Slaagt de fotograaf in zijn opzet? Kon het beter?

Een geschreven bespreking van een beeld volgens dit basisrecept gaat toch al snel over 500 woorden. Dat is dus best veel. En ik kan mij tal van situaties voorstellen waar dit basisrecept als zodanig niet kan worden toegepast. Het vraagt tijd, het vraagt veel inspanning, het neemt ruimte… In een tijdschrift krijgt een foto 5 lijntjes en wordt er dus maar een fractie verteld van wat er kan gezegd worden. Je moet het dan doen met “Ik zou dit beeld anders kroppen”, “Ik mis meer verhaal”, “In dit verticale beeld oogt het landschap wat krap”… bladvulling.
Daarstraks omschreven we het begrip “kijkstijl” als een eigen manier van kijken met een bepaalde motivatie (doel), met een bepaalde mate van aandacht (thema) in een bepaalde sociale context (omstandigheden). Het is de combinatie van deze drie elementen die bepaalt waar het accent van de fotobespreking zal liggen, op welke manier het basisrecept zal worden toegepast. Op deze varianten gaan Brongers en Ophof in hun boek ook in.
In de context van een clubavond zal de fotobespreking anders verlopen dan op de Facebookpagina waar leden hun foto’s kunnen posten ter bespreking. Het zal een verschil maken als er een specifieke werkvorm wordt gekozen. Worden de meningen van het publiek verzameld of vertrekken we vanuit een concrete vraag van de maker. Of vanuit een vraag “aan” de maker… enzoverder. Welke accenten zouden er gelegd worden met een bespreker van buitenaf? Digitale projectie of geprint werk… een voortdurend afwegen van de voor- en nadelen van beide reproductievormen.
Maar ook de doelstelling is van belang. Waartoe dient een bespreking? Het gaat wel steeds over leren van gemaakte foto’s. Het uiteindelijke doel is dat we betere fotografen worden. Maar het verschilt wel als het gaat over een portfolio samenstellen, of een tentoonstelling bouwen, of het kiezen van een winnaar in een wedstrijd. De beelden worden dan vanuit een bepaalde functionaliteit bekeken en beoordeeld. Het leren is hierbij van secundair belang.
Het bespreken van elkaars beelden neemt in de meeste clubs veel tijd in beslag. Het verdient de nodige zorg en aandacht en voorzichtigheid. Er dient over nagedacht te worden, maar vooral dient het in de praktijk omgezet te worden. Pas dan werpt het zijn vruchten af.